BA TRONG MỘT NGƯỜI:-

VĂN BIỂN - NHÀ VĂN, NHÀ VIẾT KỊCH, NHÀ THƠ …

Có người nói với tôi: “Nha Trang là một Việt Nam thu nhỏ”. Tôi nghiệm ra điều này khi thấy ngày càng có nhiều người (trong và ngoài nước) chọn Nha Trang là “bến đậu” ở tuổi xế chiều. Và, cũng bởi luôn có ý tưởng tự hào về thành phố của mình như vậy, nên tôi đã có dịp biết về ông: Văn Biển – nhà văn (nổi tiếng ở mảng truyện thiếu nhi), nhà viết kịch (với những vở diễn nổi tiếng … gai góc của một thời), và còn nhiều biệt danh nữa bạn bè gán cho ông nào là: người lãng mạn cuối cùng của sân khấu, “Hoàng thân” thi nhân, một người chẳng màng lợi danh, chức tước.. (dù có một lý lịch khá “bề thế” – cháu ruột của cố Thủ tướng Phạm văn Đồng), vân vân và vân vân...

Tôi đến thăm ông vào một buổi sáng có những cơn mưa sụt sùi từng đợt của tháng mười âm lịch. Ngôi nhà nằm ở một góc ngã tư đường thật ấn tượng với “vườn” phong lan đủ chủng loại, “Ngày nào cũng có hoa” – ông nói. Câu chuyện giữa tôi và ông thỉnh thoảng bị gián đoạn bởi những đợt mưa to, ông lại đứng lên bước ra ngoài để đem những chậu lan đã nở hoa vào nhà, rồi đến khi dứt mưa lại đem ra … Ông giải thích: “Người ta không gọi là trồng lan mà gọi là nuôi lan! Nửa đêm mưa to cũng phải thức dậy đem lan vào…”

Vốn là một cán bộ địa chất, với 9 năm tìm tòi và sống cùng với đất đá, sau đó Văn Biển chuyển sang … viết văn, cùng với lời “răn đe” của người chú ruột: “Cháu đã đọc hết thiên kinh vạn quyển chưa?”

Từ giải A trong cuộc vận động sáng tác cho thiếu nhi (1966-1967) với tác phẩm đầu tay “Cô bê 20”, đến nay gia tài của Văn Biển phải nói … kể không hết bởi ông chẳng nhớ nổi để lập cho mình một danh mục tác phẩm.

Về mảng văn học thiếu nhi, có thể kể một số tác phẩm tiêu biểu của Văn Biển như: “Chú bé vô hình” – truyện dài; “Hoa nào đẹp nhất” – kịch thơ; “Mười ngày làm khách” – truyện dài; “Hai anh em thỏ trắng giống nhau”; “Con cá trên sân thượng”; “Một chuyến vượt thác” – kịch, “Chú bé và con ngựa gỗ”, “Lời đáng yêu nhất”, “Bé Tuyết”, “Nhật ký rễ con”, “Dòng máu bất khuất”… mà trong đó có rất nhiều truyện được dựng thành phim hoạt hình. Bên cạnh mảng truyện thiếu nhi hồn nhiên, trong sáng và nhẹ nhàng, hay cả ngàn bài thơ tình lãng mạn (đã và chưa công bố), Văn Biển cũng có những tác phẩm sân khấu rất đỗi …. đời.

Kịch bản sân khấu đầu tay khá thành công của Văn Biển là “Đêm Stockholm” được phát trên đài Tiếng nói Việt Nam năm 1969 và được nhà xuất bản Văn nghệ Giải phóng in năm 1975. Sau đó những vở: Trăn trở, Bất hạnh, Chuyện cổ Bát Tràng v…v.. của ông nối tiếp ra đời và đã được trình diễn ở một số nơi như: Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh, Huế, Qui Nhơn… Và, còn rất nhiều những kịch bản vẫn còn …. nằm trong ngăn kéo. Ông nói: “Đó mới là những kịch bản tâm huyết!”.

Tháng 7/2005, vở kịch “Chỉ tại chiếc gương” được phát sóng trên VTV1, nhận được rất nhiều lời khen tặng; người ta đánh giá nó “khác” hơn so với tình hình đều đều của sân khấu hiện nay. Nguyên tên gốc kịch bản là “Chiếc gương của chàng ngốc” của Văn Biển. Có một người làm ra chiếc gương, ai soi vào cũng thấy mình đẹp, trẻ ra và, thế là gây ngộ nhận và ảo tưởng cho nhiều người. Những điều rắc rối đã xảy ra. Để chuộc lỗi lầm, nhà bác học làm ra một cái gương khác, bản chất con người được lộ rõ khi soi mình vào đó.

Tác phẩm này được nhận giải nhì (không có giải nhất) của Hội Nghệ sĩ sân khấu năm 2005. Tôi hỏi ông cảm tưởng khi xem vở kịch? Trầm ngâm một chút, ông nói: “Vở kịch phát sóng thấy không đúng ý mình. Tuyến tình yêu là tuyến rất đẹp thì họ lại bỏ hoàn toàn. Đến đoạn cuối là cảnh rừng thu êm ả, cô gái và chàng trai mơ về một chiếc kính viễn vọng để nhìn lên những vì sao xa nhất với ý nghĩ: muốn nhìn vào một thế giới khác thuộc ngày mai, ở đó con người không cần đến chiếc gương giả – một thế giới trong lành, trung thực, thì lại không có. Tuy nhiên, dù sao cũng cám ơn đài VTV1 đã cho tôi tái xuất giang hồ sau hơn hai mươi năm vắng bóng…”

Xem hay đọc kịch bản của Văn Biển, người ta sẽ thấy ở trong đó là lòng nhân hậu, nhẹ nhàng mà thâm thúy, hóm hỉnh mà đau để rồi phải suy gẫm.

“Đêm Stockholm” được ông lấy “tứ” từ câu chuyện nhỏ, có một nhà trí thức người Thụy Điển trên đường đi tìm đến cái chết, bỗng dưng thấy một cuộc meeting ủng hộ người Việt Nam, thế là ông ta liền bỏ ý định tự tử và viết thư gởi đến Bác Hồ với mong muốn sang Việt Nam chiến đấu. “Đêm Stockholm” nói về chuyện xảy ra trong một gia đình cánh tả Thụy Điển. Có một nhà điêu khắc tài ba, người chú là thương binh của đoàn quân quốc tế thời nội chiến Tây Ban Nha, người cháu là sinh viên muốn phá tan mọi trật tự. Những cuộc đối thoại giữa các thế hệ được thể hiện qua lời đối thoại của các tượng đá tưởng như đi vào bế tắc, cho đến khi mọi người ùa xuống phố hòa vào biển người đang reo hò ủng hộ cuộc nổi dậy của 40 thị thành miền Nam Việt Nam năm 1968.

Năm 1980, vở Trăn Trở được dựng. Đó là trăn trở của một bộ phận thành thị miền Nam trước khi nhập vào cuộc sống mới.

Hầu như toàn bộ những kịch bản của Văn Biển đều được viết cách đây... 30 năm, thế nhưng đến giờ đọc lại người ta thấy nó vẫn rất hợp thời. Ví dụ như “Chiếc gương của chàng ngốc”, “Thành phố con tàu” hay “Câu chuyện que diêm thứ tám”… Văn Biển nói: “Tôi viết về những vấn đề muôn thuở. Năm 1982, sau khi xem duyệt vở Thành phố con tàu ở Lâm Đồng nhà báo Thép Mới đã nói: “Đi trước một bước thì được, nhưng đi trước năm bước thì không nên”. Thế nhưng, tôi đã viết về những linh cảm của mình và thấy nó đúng ở mọi thời điểm. Ví dụ như trong Thành phố con tàu, một câu chuyện thơ mộng, nhiều tình tiết éo le, tất cả nhằm nói lên một khát vọng đổi mới. Hay, trong Câu chuyện que diêm thứ tám, mượn thế giới linh hồn để nói về cõi người, nhằm chuyển tải một thông điệp: cuộc sống là đáng quý và trân trọng, một phân vuông trên da thịt quý gấp vạn lần các linh hồn cộng lại, gieo thế nào thì sẽ gặt thế ấy. Sức khoẻ, tuổi trẻ, niềm vui… những thứ trời không ban riêng cho ai, nhưng rồi có kẻ giữ được, người không. Có người có bao diêm, quét mãi đến que thứ 8 mới cháy. Ông ta nghĩ que diêm thứ 8 đó tốt, bèn cẩn thận cất đi để dành lúc khác dùng. Con người ta cũng ví như que diêm thứ 8…”

Say mê với sân khấu, có thể nói Văn Biển là một người mơ mộng và lãng mạn hầu như cả đời. Trong khi mọi người chạy theo cơm áo gạo tiền thì ông vẫn một lòng với kịch. Năm 1981, ông thành lập đoàn kịch “Sân khấu thể nghiệm” với mong muốn dựng kịch cho đồng nghiệp và cho mình, cất lên tiếng nói trung thực với Đảng, với nhân dân. “Trong 12 nước xã hội chủ nghĩa thời đó, chỉ duy nhất Việt Nam có một đoàn kịch tư nhân” – ông tự hào về điều này. Thế nhưng, sau vở đầu tiên (vở Sami của Nguyễn Khắc Phục) đoàn kịch … rã đám vì một lý do tế nhị. Không nản lòng, chưa đầy một năm sau, từ Hà Nội, ông vào Đà Lạt và cũng tiếp tục làm một sân khấu thể nghiệm khác. Tiền bạc là phù vân - lấy thù lao của vở Chuyện cổ Bát Tràng (nhà hát Trần Hữu Trang diễn cải lương hàng đêm) nuôi diễn viên lấy từ Hà Nội, Hải Phòng, TP. Hồ chí Minh và Đà Lạt. Chưa kịp ra mắt Thành phố con tàu thì lại rã gánh lần nữa... Sau đó, buồn tình ông sang Đức 5 năm đi hết các nước Đông Aâu, … làm thơ, ghi chép hàng chục tập tùy bút (chưa công bố). Tập thơ “Muộn” (Nhà xuất bản Phụ nữ - 1992 ) ra đời trong bối cảnh này.

Đi mỏi chân rồi cũng về lại quê hương, lại lao vào….. giấc mộng kịch trường. Giờ đây ông đang lên một kế hoạch hợp tác cùng với đài Phát thanh Truyền hình Khánh Hòa thành lập một … đoàn kịch.

Ông nói với tôi niềm đam mê của mình về thế giới sân khấu đầy ma lực của ngôn từ và hình ảnh: “Hồi đó, khi có ý định viết kịch, tôi đã vào thư viện và nhớ chỉ tìm đọc duy nhất cuốn sách: Viết kịch là gì? của Hạ Diễn, dày khoảng 30 trang. Rồi sau đó thì viết. Kịch phải có chất triết lý để giữ người ta lại và đồng thời phải có chất thơ để tâm hồn người ta được thăng hoa. Lời thoại phải làm sao thể hiện được cốt truyện, tính cách nhân vật … Đọc một cuốn sách người ta có thể ngưng lại nửa chừng, nhưng xem một vở kịch thì khác. Một phút trên sân khấu là vàng, không được có một chi tiết thừa; hai giờ với khán giả, để giữ họ ngồi lại trên ghế là cả một nghệ thuật, đòi hỏi tài năng, tâm huyết của người viết và người diễn”.

Tôi hỏi ông về những … gai góc trong các kịch bản của ông mà người ta thường gọi là “có vấn đề”? Ông nói: “Mười bảy năm tôi sống trong nhà cụ Phạm văn Đồng, cụ là người đầu tiên đọc những kịch bản của tôi. Chưa bao giờ cụ nói tôi viết có vấn đề cả…“.

Giải thích cho việc chọn Nha Trang là nơi ở cuối cùng sau khi bôn ba khắp bốn phương, ông đọc cho tôi 4 câu thơ: “Mây trắng đêm nay về đâu ngủ/Thung lũng tình yêu hay ở đèo cao?/Hồn ta đó tựa như chùm mây nọ/Lang thang năm tháng biết nơi nào?”

Văn Biển là một người thật hạnh phúc – khi giờ đây, giữa thiên nhiên thu nhỏ mỗi ngày ông lại luôn bận rộn với công việc. Ở tuổi 77, một ngày của ông bắt đầu từ … 2 giờ sáng ra ngồi vườn lan làm thơ, viết văn. 6 giờ đi tắm biển “là người già nhất bơi đều đặn và xa nhất” – ông nói; rồi về nhà ngồi viết trên chiếc bàn gương trong… gian bếp có cửa trông ra vườn phong lan.

Năm rồi ông vừa xong phần 1 truyện dài cho thiếu nhi “Chuyện mới về nàng Bạch Tuyết”; sắp tới tập thơ “Tự cháy” – Nhà xuất bản Hội nhà văn khá đầy đặn sẽ ra mắt độc giả. Hiện ông đang hoàn thành một bộ phim truyền hình nhiều tập cho thanh niên theo “đơn đặt hàng”.

- Ngoài những đam mê trên, xin hỏi có hơi tò mò, nhà văn còn nỗi đam mê nào khác? Tôi hỏi ông khi nhìn thấy tủ kính trong phòng khách nhà ông bày rất nhiều những tác phẩm nghệ thuật làm từ đá thiên nhiên và trước sân nhà ông cũng có nhiều đá từ cây hoá thạch.

Ông trả lời:

- Hồi còn làm việc ở bộ phận Thạch học chuyên nghiên cứu về khoáng vật, tôi có viết trong nhật ký: “Nếu có kiếp thứ hai xin được đầu thai vào địa chất”. Thế rồi, như một duyên nợ từ địa chất đột ngột chuyển sang lĩnh vực thơ văn. Nhưng chưa chờ tới kiếp sau, ở tuổi xế chiều lại trở về niềm say mê với đá. Đá hóa thạch và đá thiên nhiên.

- Có mối liên hệ gì giữa đá và thơ văn?

- Hàng triệu năm thiên nhiên mới tạo thành được cây hoá thạch, đó là vẻ đẹp, sự kì diệu của bàn tay tạo hoá. Mỗi phiến hoá thạch được cắt mài ra là cả một bức tranh, một bài thơ đẹp. “Đá nghìn năm không nói/Lan âm thầm hương tỏa/Trong khu vườn nho nhỏ/Nghe thầm thì lan, đá”. Tôi học được ở hoa sự dịu dàng và học được sự thâm trầm từ đá!

Đào Thị Thanh Tuyền