NGƯỜI KHÁM PHÁ THẾ GIỚI BẰNG NGÔN NGỮ

 Trong cuộc đời đôi khi có những sự việc đến thật tình cờ như một định mệnh đã làm thay đổi công việc để người ta có thể thực hiện được mơ ước của mình. Đó là trường hợp của Nguyễn Thành Thống, một dịch giả hiện có khỏang 70 – 80 đầu sách dịch, một người chuyên nghiên cứu văn tự cổ và văn bia Chăm hiện đang sống ở Nha Trang.

Tại Hội nghị các dịch giả văn học tòan quốc lần thứ nhất được tổ chức ở Phú Yên vào tháng 7.2004,  cử tọa đã ồ lên ngạc nhiên và nhìn về hướng một người vừa được nhà văn Đào Minh Hiệp – Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Phú Yên giới thiệu: dịch giả Nguyễn Thành Thống, người biên dịch thầm lặng, biết được 5-6 thứ tiếng.

Thế nhưng, với lời giới thiệu đó khi tiếp chúng tôi tại nhà riêng ở Nha Trang, Nguyễn Thành Thống đã nói: “Tôi chỉ rành tiếng Việt, còn những ngôn ngữ khác để gọi là “biết” cũng có nhiều cách biết, phải xác định biết ở mức độ nào, biết như thế nào …., Biết cặn kẽ một ngọai ngữ đã là quý rồi!”. Và chúng tôi đã được nghe anh kể những điều “biết” đó một cách rất có “hệ thống”, xin được viết ra đây kinh nghiệm của người khám phá thế giới bằng ngôn ngữ.

Sinh năm 1950 tại Phan Rang, do ảnh hưởng của một thầy giáo người Pháp từ nhỏ anh đã rất mê hai thứ là chữ cổ và thiên văn. Riêng về tên mình anh cho biết, cha mẹ đặt là Nguyễn Thống, khỏang năm học lớp 1 –2, thầy dạy học cho là không hay và đổi thành Nguyễn Đình Thống, lúc đó không hiểu sao anh cảm thấy chữ “Đình” cũng không hay và tự đặt tên cho mình là “Thành Thống”. Cái tên đó như một định mệnh đã gắn liền với tính cách con người anh đến bây giờ: tất cả đều phải trở thành “hệ thống”. Đó cũng là “châm ngôn” anh truyền đạt đến học trò trong những năm đi dạy học, đã có những người học trò áp dụng phương châm này vào cuộc sống và rất thành công.

Học tiếng Pháp từ nhỏ ở Phan Rang, rồi Đà Lạt, Nha Trang … tại các trường Pháp, đến khi ra Huế học ở trường Thiên Hựu, Nguyễn Thành Thống mới có dịp thực sự học tiếng Việt với thầy Lâm Tọai. Năm 1969, đậu bằng tú tài hai chương trình Pháp tại trường Yersin - Đà Lạt, nhưng Nguyễn Thành Thống lại chọn học Anh văn, Đại học Văn khoa và Đại học sư phạm Sài Gòn. Tại đây, anh đã học các ngôn ngữ: tiếng Anh, chữ Hán, một ít chữ Nôm và.. tiếng Việt.

Trong quá trình học ngọai ngữ Nguyễn Thành Thống cho biết: “Được học chính thức có thầy dạy là: tiếng Pháp, Anh, La tinh (7 năm), Đức (3 năm)”. Riêng với tiếng Do Thái và Hy Lạp anh được học với một mục sư người Mỹ trong khỏang thời gian 3 năm với cách học như sau: một tuần anh đến nhà thầy hai lần và ở lại đó cả ngày. Trong hai ngày đó thầy giáo đưa cho anh cuốn ngữ pháp để học và làm bài tập rồi thầy sửa. Lý do anh chọn học hai ngôn ngữ rất khó này là để thỏa mãn ước muốn đọc được Cựu ước viết bằng tiếng Do Thái và Tân ước viết bằng tiếng Hy Lạp! Nói chung, mục đích học nhiều ngọai ngữ của anh khi ấy chỉ là để thỏa mãn ý thích đọc được nguyên tác.

Việc dịch thuật đã đến với Nguyễn Thành Thống thật tình cờ. Vào khỏang năm 1986, lúc ấy anh đang là giáo viên dạy Anh văn cấp 3 ở một trường huyện, cách thành phố Nha Trang khỏang 10 cây số. Để tặng một người bạn thân là họa sĩ rất thích tranh của Paul Gauguin, anh đã dịch cuốn “The Moon and Sixpence” của Somerset Maugham sang tiếng Việt với tựa đề Vầng trăng và đồng sáu xu. Người bạn thích quá mang bản dịch đến nhà xuất bản địa phương. Sách được xuất bản sau đó với tựa đề Vầng trăng và sáu xu. Cầm cuốn sách trên tay anh đã đến ngay nhà xuất bản để “khiếu nại” về cái tựa đề “sáu xu” không có ý nghĩa mà phải là “đồng sáu xu” mới đúng. Cuộc tranh cãi đã nổ ra khi Giám đốc nhà xuất bản cho biết, người biên tập khẳng định ở Anh không có “đồng sáu xu” mà chỉ có “sáu xu”. Để minh chứng cho điều này, anh đã đạp xe đi về hơn 20 cây số, cầm đến nhà xuất bản hình chụp đồng tiền sáu xu của Anh! Và từ đó, anh được mời về làm biên tập sách dịch ở nhà xuất bản Phú khánh.

Anh Thống cho biết, chính nhờ khỏang thời gian làm công tác biên tập sách dịch anh đã giỏi lên rất nhiều. Năm 1992, Nhà xuất bản giải thể, anh về nhà làm công việc dịch thuật. Về kinh nghiệm dịch sách, anh nói: “Muốn dịch một tác giả phải biết văn phong của tác giả đó. Khi dịch Maugham, tôi may mắn đọc khá đầy đủ sách của Maugham. Dịch cuốn Vầng trăng và đồng sáu xu đến nửa cuốn tôi mới hiểu được ý nghĩa tựa đề cuốn sách; tác giả đã so sánh cuộc đời của một họa sĩ như một vầng trăng đối nghịch với đồng sáu xu là cuộc sống chung quanh của người tầm thường. Một người dịch sách trước hết phải nắm vững ngôn ngữ được dịch, ngôn ngữ dịch, những kiến thức về hai quốc gia và phải có kinh nghiệm sống mới diễn dạt đúng. Một ví dụ cụ thể như: cùng một câu ta thán, nếu trong ngôn ngữ Việt chúng ta nói: “Trời đất ơi!” Thì ngôn ngữ Chăm lại nói: “Trời biển ơi!”.

Trong gia sản sách dịch của Nguyễn Thành Thống có cuốn “Kẻ thừa tự của Ông Nam Hải”, dịch từ nguyên bản tiếng Pháp “Le Fils de la Baleine” của tác giả Cung Giũ Nguyên. Để dịch được tác phẩm này anh đã phải cất công đi tìm hiểu bản gốc chữ Nôm bài ca Bá trạo và những câu ca dao tiếng Việt ở các vùng ven biển miền Trung, với mục đích làm sao chuyển thể được một tác phẩm tiếng Pháp do người Việt viết; lột tả được phong tục, tập quán đặc trưng của người Việt Nam. Trong một cuốn sách đề tặng anh, tác giả Cung Giũ Nguyên thừa nhận anh là người “đã giúp cho Kẻ Thừa Tự Ông Nam Hải (Mỗ) sau mấy mươi năm lưu lạc ở Pháp và Canada đã trở về được quê hương”.

Trong 5 cuốn từ điển do anh biên sọan có một tác phẩm rất đặc biệt là cuốn “Từ điển truyền thông đa ngôn ngữ” với 2500 mục từ phiên dịch bằng 14 thứ tiếng: Anh, Ả Rập, Trung Quốc, Hà Lan, Pháp, Đức, Ý, Nhật, Hàn Quốc, Bồ Đào Nha, Nga, Tây Ban Nha, Thụy Điển, Việt Nam. Đối với các thứ tiếng không viết theo hệ thống La tinh như Ả Rập, Trung Quốc, Nhật, Hàn Quốc, Nga thì ngòai chữ viết riêng còn có phần phiên chữ La Tinh. Đây là một cuốn sách độc đáo về ba phương diện: bảng mục từ, số ngôn ngữ phiên dịch và sự minh họa bằng ngôn ngữ bàn tay, một phương tiện truyền thông không bằng lời dành cho người câm điếc.

Ngòai những ngôn ngữ được học bài bản, có thầy hướng dẫn đã kể ở trên, những ngôn ngữ khác đều do tự học. Việc học tiếng Na Uy của anh cũng là một sự tình cờ. Vào khỏang năm 2002, anh có trong tay bản dịch “Thế giới của Sophie” của Jostein Gaarder, do Huỳnh Phan Anh dịch từ bản tiếng Pháp. Là một người cầu tòan khi đối chiếu với bản tiếng Pháp, và các bản dịch khác bằng tiếng Anh, Đức, Nhật, Thụy Điển anh cảm thấy “bất an” trong lòng và, thế là quyết tâm đi tìm nguyên tác. Một ngày tự nhiên có một linh cảm mơ hồ gì đó, từ Nha Trang anh quyết định đi Sài Gòn, ngay buổi chiều sắp lên tàu về lại Nha Trang, anh đã tìm thấy “nó” nằm lẫn trong một chồng sách của một quán sách quen trên đường Phạm Ngũ Lão, Sài Gòn. Có được trong tay nguyên tác rồi, bằng cách nào đọc được đây? Về nhà, trong vòng 3 ngày 3 đêm anh “đóng cửa” tự học với cuốn văn phạm Na Uy viết bằng tiếng Anh. Sau đó anh bắt đầu đọc nguyên tác, đọc khỏang 100 trang là số lần phải dở từ điển của anh thưa dần và cuối cùng không phải dùng đến nữa.

Một ngày dịch và viết khỏang 3000 từ với các lọai sách best seller có tính chất phổ thông hay tiểu thuyết của các tác giả như: Harold Robbins, Sidney Sheldon, Jackie Collins, Robert Daley, Barbara Taylor Bradford … và làm từ điển. Anh cho biết: “Chủ yếu tôi dịch từ tiếng Anh, tất cả những ngôn ngữ khác đối với tôi chỉ là phương tiện bổ trợ cho việc dịch thuật này mà thôi!”.

Công việc dịch thuật đối với anh ngòai mục đích mưu sinh còn là để giúp cho các độc giả không có điều kiện đọc nguyên bản. Sở thích của anh vẫn luôn là sự khám phá về chữ viết. “Tại sao người ta tìm ra chữ viết, chữ viết trên thế giới giống nhau như thế nào?”. Trong anh luôn tồn tại những câu hỏi ấy, và như thế công việc hiện nay của anh là nghiên cứu văn tự cổ với ba lọai hình ngôn ngữ: ngôn ngữ Lưỡng Hà Địa (ngôn ngữ hình nêm), ngôn ngữ tượng hình Ai Cập và Giáp cốt văn (tiếng cổ của người Trung Quốc); anh cũng đang nghiên cứu về ngôn ngữ cử điệu (Kinesics), một phương tiện truyền thông không bằng lời.

Trong hành trình tìm đến các lọai ngôn ngữ cổ này anh đã phải tìm mua các lọai sách cực hiếm như: Từ điển tiếng Ai Cập cổ, sách dạy tiếng Ai Cập cổ bằng tiếng Anh… “Có những cuốn sách phải nhờ tìm mua ở tận Jerusalem như cuốn Ugaritic Text book. Khi nghe tên cuốn sách một giáo sư đại học ở Do Thái đã thắc mắc: Ở Việt Nam mà có ai cần cuốn sách này?”. Anh nói.

Việc nghiên cứu về văn bia Chăm xuất phát từ năm 1975 về lại quê nhà ở Phan Rang, một lần lên Tháp Chăm trong anh bỗng nảy sinh ra ý muốn phải đọc được những giòng chữ trên các bia này. Một dịp may đến khi anh có cơ hội được tìm hiểu về bia Chăm trong Thư viện Bảo tàng Lịch sử TP.HCM (Thảo cầm viên). Anh phát hiện từ năm 1901, trên tờ báo Bulletin của Trường Viễn Đông Bác cổ ( Ecole de l’Extrême – Orient) người Pháp gần như đã đọc hết các bia Chăm ở Việt Nam (chưa đến 200 bia). Công việc hiện nay của anh là làm những việc mà người Pháp chưa làm như tiếp tục phát hiện văn bia, nghiên cứu cấu trúc tiếng Chăm cổ.

“Thế anh thấy trên bia Chăm người ta đã viết những gì?” Tôi hỏi, và được anh trả lời: “Văn bia Chăm được viết bằng hai thứ tiếng là tiếng Chăm cổ và tiếng Phạn. Qua sự phát triển, chữ khắc khác chữ viết Chăm phổ thông ngày nay, do đó người Chăm hiện nay ở Việt Nam không đọc được chữ Chăm cổ trên văn bia. Phần lớn các bia đã được dịch sang tiếng Pháp. Trên các bia thường là ghi lại một sự kiện lịch sử nào đó và cũng qua thời gian có những bia trên thực địa không thể đọc được chỉ có thể đọc trên những bản dập mà thôi”.

Và anh cũng đã trả lời ngắn gọn câu hỏi của tôi về kinh nghiệm học ngọai ngữ: “Để thông thạo một ngọai ngữ phải có thời gian và đặc biệt phải đam mê. Học để giao tiếp phải có thầy là người bản ngữ; học để đọc và viết thì chỉ cần có sách cộng với ý chí. Chỉ cần biết tiếng Anh là có thể tự học được nhiều ngọai ngữ kể cả cổ ngữ Sumer!”.

Nhà Ai Cập học J.F Champollion đã nói: “Nhiệt tình hăng say mới là cuộc sống thực”. Chính nhiệt tình và hăng say giúp Nguyễn Thành Thống khám phá thế giới bằng ngôn ngữ như một “hobby” (*) riêng của mình.

Đào Thị Thanh Tuyền